2 mei 2021 · 

ENTR’ACTE:

De neiging om patronen te zien. Soms waar ze er niet zijn.

De hersenen van mensen zijn zo gebouwd, dat ze op grond van beperkte informatie patronen kunnen zien. Al vlak na de geboorte valt op dat baby’s een voorkeur hebben voor gezichten. Dit feit maakt dat wetenschappers vermoeden dat er bij de geboorte al gezicht- achtige patronen in de hersenen aanwezig zijn.

Het kenmerk van patroon-herkenning is, dat op basis van losse gegevens een geheel wordt gezien. Zo kun je een tekst lezen als de mede-klinkers eruit zijn weggehaald, of als de letters zijn vervangen door enigszins gelijkende cijfers. Heel bekend zijn ook de wat ambigue afbeeldingen, waarin je bijvoorbeeld ofwel een heks, ofwel een jonge vrouw, kunt zien. Psychoanalytici beschouwen de ‘projectie’ van hun client als betekenisvolle informatie over diens ‘onbewuste’ en hebben om die reden de Rohrschachtest ontworpen. Je kunt er niet omheen je af te vragen of zij op hun beurt daarbij niet eveneens projecteren.

Apofenie is een normaal fenomeen, dat ons door de eeuwen heen heeft geholpen om snel verbanden te leggen. Het is echter niet een vermogen waarover we allemaal in dezelfde mate beschikken. Starend naar de nachtelijke hemel ziet de ene mens de sterrenbeelden, waar de ander alleen een massa lichtgevende puntjes ziet.

Apofenie kan leiden tot hyper-associatie of over-interpreteren, het waarnemen van verbanden waar die er niet zijn, het zoeken naar een patroon van betekenis in ongerelateerde gebeurtenissen. Waar apofenie volgens een meta-analyse van prof. Harald Merckelbach* gerelateerd is aan fantasy-proneness (fantasie geneigdheid), dissociatie en magisch denken, zien psychiaters er een van de voorstadia van schizofrene waangedachtes in.

Voor zover we weten zijn er nog geen statistische studies uitgevoerd naar de mate waarin verschillende mensen apofenische eigenschappen bezitten, maar het zou ons niet verbazen als daar – zoals bij veel andere menselijke eigenschappen – een normaalverdeling uit zou rollen: Er is een kleine groep mensen die moeilijk een olifant in een wolkenconstellatie kan zien, de meerderheid kent deze ervaring van tijd tot tijd en tenslotte is er een geringer aantal mensen dat de neiging heeft steeds weer patronen te ontdekken, ook waar die er niet zijn.

Het moge duidelijk zijn dat fantasie en creativiteit een keerzijde hebben: het overal maar ‘iets achter zoeken’. Dit kan leiden tot bijgeloof: eenmaal een nare ervaring gehad nadat je een zwarte kat zag, maakt dat je in het vervolg doodsbenauwd voor zwarte katten bent. Het kan de reden zijn van dwangmatig gedrag en rituelen, zoals je dat wel bij kinderen kunt waarnemen: absoluut niet op de verbindingsstrook tussen stoeptegels mogen stappen. En daarnaast: het kan maken dat jij en je therapeut in flarden van dromen, herinneringen en gebeurtenissen een patroon herkennen dat onverkort op seksueel misbruik in het verleden en zelfs in het heden, wijst.**

Patroonherkenning is voor een belangrijk gedeelte aangeleerd. Een Chinees leert Chinese letters lezen, waar anderen geen chocola van kunnen maken. En zo leidt de alom aanwezige iconografie op het gebied van seksueel misbruik ertoe dat men dit overal waarneemt, ook waar het niet is. Satanisch Ritueel Misbruik (SRM) is de complot-gerelateerde versie van het ‘disfunctionele’, ‘incestueuze’ gezin dat men vroeger zag in elke badkamer die niet op slot kon en in elke vader die zijn kind op schoot nam.

Het kenmerk van pathologische apofenie is dat de hersenspinsels zich als kankercellen uitzaaien. Als de doos van Pandora eenmaal is geopend, wordt alles in toenemende mate als ‘een teken’ beschouwd. Wij durven de stelling aan dat veel DIS-therapeuten met hun clienten al lang en breed in het stadium van een gedeelde psychotische stoornis zijn beland.

*https://www.haraldmerckelbach.nl/artikelen_nederlands/2020/Fantasiegeneigdheid%20(Fantasy%20Proneness).pdf
** Griet op de Beeck ziet zelfs in het feit dat ze een hekel heeft aan gebeier van kerk- klokken, een teken aan de wand. Het is een van de meer dan honderd ‘aanwijzingen’ die ze zegt te hebben, dat ze op jonge leeftijd seksueel zou zijn misbruikt. Daar ze tevens een gevierd schrijver is wordt in haar persoon de keerzijde van fantasie en creativiteit pijnlijk duidelijk.